Trong lịch sử dân tộc, mỗi giai đoạn đều có những trí thức tiêu biểu, gắn tri thức với lòng yêu nước để cống hiến trọn đời cho nhân dân. Thiếu tướng, Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa là một tấm gương sáng chói như thế. Từ một kỹ sư thành đạt ở Pháp, ông đã từ bỏ cơ hội cá nhân để trở về, đem tri thức phụng sự Tổ quốc. Cuộc đời và sự nghiệp của ông là minh chứng hùng hồn cho sức mạnh trí tuệ kết hợp với tinh thần yêu nước. Hơn nửa thế kỷ cống hiến, Trần Đại Nghĩa xứng đáng là biểu tượng trí thức yêu nước của Việt Nam.

Từ trí thức quốc tế trở về theo tiếng gọi non sông

Trần Đại Nghĩa (1913–1997), tên khai sinh là Phạm Quang Lễ, sinh ra ở Vĩnh Long trong một gia đình nông dân. Ông sớm bộc lộ tư chất thông minh và ham học. Trên hành trình học tập, ông giành nhiều học bổng danh giá và sang Pháp du học. Tại đây, ông tốt nghiệp xuất sắc ngành cơ khí, điện và hàng không, từng làm việc ở nhiều viện nghiên cứu và công ty quốc tế.

Đúng lúc sự nghiệp đang rộng mở, ông đã quyết định rẽ hướng khi gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh tại Paris năm 1946. Từ bỏ môi trường làm việc hiện đại, ông trở về trong khói lửa kháng chiến, chọn con đường gắn bó cùng dân tộc. Sự lựa chọn này thể hiện rõ nét tinh thần trí thức yêu nước: đặt lợi ích quốc gia lên trên lợi ích cá nhân. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Là một đại trí thức, đi học ở châu Âu đã nhiều năm, mang một lòng nhiệt tình về phụng sự Tổ quốc, phục vụ kháng chiến, đó là Anh hùng lao động trí óc Trần Đại Nghĩa”[1].

Nhà khoa học – chiến sĩ, hết lòng vì nền độc lập dân tộc

Trở về chiến khu Việt Bắc, trong điều kiện thiếu thốn, Trần Đại Nghĩa đã cùng cộng sự nghiên cứu, chế tạo thành công nhiều loại vũ khí như bazooka, súng không giật, súng cối… Những sáng chế ấy đã trực tiếp phục vụ các chiến dịch lớn, góp phần vào thắng lợi lịch sử Điện Biên Phủ năm 1954.

Không chỉ dừng ở chế tạo, ông còn đặt nền móng cho ngành công nghiệp quốc phòng Việt Nam, chú trọng đào tạo cán bộ kỹ thuật và xây dựng các cơ sở nghiên cứu sản xuất. Trần Đại Nghĩa đã thể hiện bản lĩnh của một trí thức gắn tri thức với hành động, đưa khoa học phục vụ trực tiếp cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Trọn đời cống hiến cho khoa học và đất nước

Sau ngày đất nước hòa bình, Trần Đại Nghĩa tiếp tục đảm nhiệm nhiều trọng trách: Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước, đại biểu Quốc hội. Ở cương vị nào, ông cũng tâm huyết xây dựng nền khoa học nước nhà, đặt nền tảng cho hệ thống viện nghiên cứu, trường đại học kỹ thuật.

Ông sống giản dị, khiêm nhường, dành trọn trí lực cho sự phát triển của đất nước. Hơn nửa thế kỷ hoạt động, từ chiến khu đến chính trường, từ xưởng chế tạo đến giảng đường, Trần Đại Nghĩa đều toả sáng với tinh thần cống hiến và trách nhiệm của một trí thức chân chính.

Thiếu tướng, Giáo sư, Viện sĩ Trần Đại Nghĩa không chỉ để lại di sản khoa học, mà còn để lại tấm gương sáng về nhân cách trí thức yêu nước. Ông từng nói:  “Bạn bè của tôi ở lại bên Pháp, họ đều sung sướng, đầy đủ hơn tôi rất nhiều. Nhưng về khía cạnh phụng sự Tổ quốc, họ chẳng có gì cả”. Cuộc đời ông là bài học lớn cho thế hệ hôm nay: tri thức chỉ thực sự có giá trị khi gắn liền với lý tưởng cống hiến cho Tổ quốc. Trong dòng chảy lịch sử dân tộc, Trần Đại Nghĩa mãi mãi được nhắc đến như biểu tượng của trí thức Việt Nam – sống vì nước, vì dân, trọn đời phụng sự Tổ quốc.

[1] Hồ Chí Minh, Toàn tập, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 7, tr.422.